قدیمی ترین بازی در سرزمین ایران!
باستان شناسی اجتماعی به عنوان یکی از مهم ترین علوم انسانی، به شیوه هایی اشاره دارد که ما انسان ها با استفاده از آن ها می توانیم روابط بین خودمان را با دیگران، جامعه و تاریخ مجسم کنیم. با توجه به اهمیت ماده در مطالعات باستان شناسی، باستان شناسی اجتماعی بررسی می کند که چگونه از طریق چیزهایی که می سازیم و به کار می بریم، جمع آوری می کنیم یا دور می اندازیم، برای آن ارزش قائل شده یا آن را بی اهمیت فرض می کنیم، خودمان را ابراز می داریم. به کمک این علم، درک جوامع گذشته بر حسب بافت اجتماعی و تجارب زنده مردم هر دوره میسر می گردد. در این میان، انواع بازی ها و ابزار و مواد مورد استفاده در آن ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند.
از نظر جامعه شناسان، بازی نیازی اجتماعی تلقی می شود و انسان با پرداختن به انواع بازی ها، رفتارها و گرایش های اجتماعی را تمرین کرده و به ارزش نظم و قانون در جامعه پی می برد و همچنین مهارت هایی را که لازمه زندگی اجتماعی است، می آموزد. بنا بر این استدلال، با دیگران بودن، آن ها را شانه به شانه خود حس کردن، با آن ها به رقابت پرداختن و توانایی های خود را محک زدن، می تواند از انگیزه های اجتماعی انسان ها برای بازی کردن باشد.
در سرزمین پهناور ایران، به دلیل تنوع جغرافیایی و گوناگونی ریشه های فرهنگی، بازی ها و سرگرمی های رایج بین مردم از تنوع و گستردگی فراوانی برخوردار بوده است. یکی از پژوهشگران کشورمان از دانشگاه علامه طباطبایی به بررسی قدمت و ابعاد یکی از مهم ترین و قدیمی ترین بازی های این سرزمین یعنی «قاپ بازی» پرداخته است.
برای انجام این بازی از استخوانی به نام قاپ استفاده می شود که در زانوی عقب تمامی جانوران پستاندار وجود دارد. این استخوان تقریبا مکعبی شکل، از گذشته های بسیار دور تا امروز به وسیله ای برای بازی تبدیل شده است. یک قاپ دارای 6 وجه یا سطح است. در حالت افقی، هر سطح قاپ دارای شکل خاص خود بوده و به نام های «بوک»، «جیک»، «اسب یا آلچی» و «خر یا تخان» نامیده می شوند. دو وجه باقی مانده قاپ را که در حالت عمودی دیده می شوند، اصطلاحا «اُنبا» می نامند که در هر بار پرتاب قاپ، احتمال ایستادن آن به این حالت، یک در هزار می باشد.
بنا بر گفته پژوهشگر، با استفاده از قاپ که به طور عمده از استخوان گوسفند یا بز تهیه می شده، بازی های مختلفی رایج بوده و انجام می گردیده است. در این میان می توان به بازی هایی نظیر «قاپ سرپا»، «سه قاپ»، «چهار قاپ»، «پنج قاپ»، «خر کلک»، «سلطانی»، «هفت قاپ» و «آلپوتخان» اشاره نمود. در بین انواع قاپ بازی های اشاره شده، بازی «سه قاپ» مهم ترین بازی بوده که اغلب مردم طبقات کم درآمد به آن علاقه داشته اند. این بازی معمولا تشویش چندانی نداشته و به محض ریخته شدن قاپ ها روی زمین، برنده و بازنده قطعی آن معلوم می شده است.
تعداد بازیکنان در بازی سه قاپ متغیر بوده و معمولا بین 2 تا 10 نفر بوده است. هر بازیکن اصطلاحا دارای «یک دست» قاپ بوده که از سه عدد قاپ تشکیل می شده است. بازیکنان قاپ های خود را روی زمین می انداخته و بر اساس آن که این قاپ ها و ترکیب آن ها با چه حالتی روی زمین قرار می گرفته، امتیاز به دست می آورده اند. برای مثال در صورتی که هر سه قاپ با حالت «اسب یا آلچی» قرار می گرفته، شخص قاپ ریز، بالاترین امتیاز را آورده و 9 قاپ برنده می شده است.
بنا بر گزارش علمی پژوهشی این مطالعه که در مجله «انسان شناسی» سال دوازدهم شماره 20 به چاپ رسیده است، یافته های باستان شناسی نشان می دهد که قاپ بازی احتمالا از اواسط دوره نوسنگی یعنی از حدود هزاره پنجم قبل از میلاد با افزایش نظام معیشتی مبتنی بر دامداری و روستانشینی پیشرفته آغاز شده باشد. در واقع، این شروع یک بازی بسیار قاعده مند بوده که تا به امروز بدون هیچ انقطاعی در سرزمین ایران، خاور نزدیک و حتی قاره اروپا دوام آورده و اصول و قواعد آن نیز در طول زمان، چندان دچار تغییرات نشده است. از این رو می توان آن را قدیمی ترین بازی قاعده مند در این نواحی به حساب آورد.
نتایج پژوهش نشان می دهد که بر اساس یافته های باستان شناسی و حفاری های انجام شده، این بازی در میان کودکان و نوجوانان جریان داشته داشته است و اگر چه بین پسران بیشتر رایج بوده، دختران نیز به آن می پرداخته اند. این موضوع مهم به طور غیرمستقیم تایید کننده این فرض است که در قاپ بازی هیچ گونه شرط و شروط جز رد و بدل شدن چند قطعه استخوان وجود نداشته و هیچ گونه واسطه ارزشمند دیگری نظیر پول و غیره در جریان بازی به کار نمی رفته است. هر چند با ورود بعضی بازی های غیربومی شرط و شروط دار به ایران به خصوص در تهران و شهرهای بزرگ، این رفتار تا حدی وارد قاپ بازی نیز گردید. ولی چنین مسئله ای در فرهنگ قاپ بازی دیرینه ایران هیچ گونه جایگاهی نداشته است.
محقق اضافه می نماید که قاپ بازی به جهت انطباق با علایق ملی، ذوق و هنر مردمی و در نهایت فرهنگ جامعه ایران، توانست گسترش خوبی یافته و در جامعه عمومیت پیدا کند. این بازی توانست با امکانات ساده، بومی و موجود در اجتماع، فارغ از هر محدودیتی و به ساده ترین شیوه، اوقات فراغت کودکان و نوجوانان را پر نماید.
منبع: پورفرج، اکبر. 1393. تحليل قاپبازی به عنوان قديمی ترين و پراستمرارترين بازی در ايران براساس داده های باستان شناسی و مردم شناسی. مجله «انسان شناسی» سال دوازدهم شماره 20.